Αντρέι Ταρκόφσκι, Όρσον Γουέλς
Το Πλουσιώτατον του Ελαχίστου και η Πενία του Απείρου

Σε μία συνέντευξη, όταν ο Αντρέ Μπαζέν ρώτησε τον Όρσον Γουέλς αν είναι ένας άνθρωπος της Αναγέννησης ο Γουέλς του απάντησε πως είναι ένας άνθρωπος του Μεσαίωνα. Πνευματικός τροφός του Γουέλς είναι, πέραν πάσης αμφιβολίας και αμφισβητήσεως, ο Σαίξπηρ. Στον ίδιο τον Σαίξπηρ εντοπίζουμε την ανωτέρω αντίφαση. Ένας άνθρωπος με μεσαιωνική συνείδηση που δρα και δημιουργεί εντός της Αναγέννησης. Η Αναγέννηση του παρέχει την δυνατότητα να εκδιπλώσει την απειρία της ευφυΐας του, το altum ingenium, αλλά του αποσπά το ελάχιστο, τον μεσαιωνικό του ησυχασμό, την αθωότητά του. Ο Άμλετ του είναι ο συμβολικός εκπρόσωπος του μεσαιωνικού πριγκιπάτου, που ανθίσταται εις μάτην στην κοσμογονική εμφάνιση του βασιλικού κράτους. Ο Γουέλς δημιουργεί σε μία τεράστια, νέα χώρα, την Αμερική που δεν γνωρίζει βασιλιά. Για αυτόν τον λόγο, στο έργο του Γουέλς η προσαρμογή του σαιξπηρικού ήρωα στην αμερικάνική πραγματικότητα είναι ίσως πιο ενδιαφέρουσα από τα κατεξοχήν σαιξπηρικά έργα που μετέφερε στην οθόνη ο αμερικανός σκηνοθέτης. Ο Κέιν, ο Κουίνλαν, ο Αρκάντιν συνιστούν περισσότερο σημαίνουσες δραματικές προσωπικότητες από τον Μάκβεθ ή τον Οθέλλο του Γουέλς, δηλονότι εκφράζουν εναργώς την συντριβή της άπειρης επιθυμίας του Καίσαρος εντός μίας παρθένας χώρας, που πρέπει να γεννήσει μία νέα μυθολογία. Στον ΄΄Πολίτη Κέιν΄΄ του Γουέλς, ο ήρωας εκκινεί από το ελάχιστο για να κατακτήσει το μέγιστο, το άπειρο. Στις πρώτες σκηνές τον βλέπουμε μικρό παιδί να παίζει με το έλκηθρό του, τον πασίγνωστο πλέον ΄΄Ροδανθό΄΄. Είναι ο πεσσεύων παις του Ηρακλείτου, ο βασιλεύς του κόσμου, αυτή η θαυμάσια μυθολογική μεταφορά της απειροελάχιστης ελληνικής μορφής ως κοσμικού νόμου. Η ενηλικίωση του Κέιν εδράζεται στην προσπάθεια να εκμηδενίζει το θλιβερό, ελάχιστο παρελθόν του, την ελάχιστη ανάμνηση της αθωότητας. Για να καταστεί το ελάχιστον μηδέν χρειάζεται μία απόφαση διάσπασης του χρόνου σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Μόνον με το παρόν και το μέλλον ως συμμάχους ο Κέιν δύναται να εξοβελίσει το τραυματικό παρελθόν στο πυρ το εξώτερον. Το παρόν δεν αρκεί επί τούτου, καθώς με διασπασμένο τον χρόνο, ο παροντικός χρόνος θα πρέπει να κλίνει εις το διηνεκές είτε προς το παρελθόν είτε προς το μέλλον. Αυτή η διάζευξη, το ή\ ή, που ο δεύτερος μεγάλος Δανός πρίγκηπας μετά τον Άμλετ, ο Κίρκεγκωρ συνέλαβε ως ίδιον του υποκειμένου (ή Καίσαρ ή τίποτε όπως έλεγε χαρακτηριστικά) ρέπει μοιραία προς μία προβολή του παρόντος επί του μέλλοντος. Σε αυτήν την φρενήρη κούρσα προς το άπειρον του καισαρισμού ο Κέιν χτίζει την ολότητα του εαυτού του εντός της φαντασίας. Ο Κέιν δεν είναι ποτέ παρών, καθώς ακόμη και το παρόν θα πρέπει διαρκώς και αδιαλείπτως να θυσιάζεται ως παρελθοντικός τού μέλλοντος χρόνος. Έτσι ο Κέιν αφίσταται του αθώου παρελθόντος και εισέρχεται στην επικράτεια της ενοχής. Συμβαίνει δηλαδή αυτό το θαύμα του δυτικού πολιτισμού να συναρμόσει την χριστιανική ενοχή του προπατορικού αμαρτήματος με την αισθητική της αναπαράστασης, το θαύμα δηλαδή ενός όντος το οποίο ΄΄ενέχεται΄΄, εισέρχεται εντός του, είναι εντός της εσωτερικότητάς του, αναπαριστώντας και αναπλάθοντας φαντασιακά την ίδια του την Μορφή . Με την περιαγωγή του χρόνου σε έναν απόλυτο μέλλοντα, καταλαβαίνουμε γιατί ο Γουέλς άγει εν τέλει την λογική της νεωτερικότητας σε μία οριακή αντίφαση. Επί τη βάσει της νεωτερικής λογικής της θνητότητας, η αυτονόμηση του νεωτερικού ανθρώπου από το παρελθόν του είναι ανέφικτη. Όταν το ον δεν αξιώνεται να δει μέλλον στον θάνατό του, τότε ο θάνατος γίνεται ένα απόλυτο παρόν το οποίο προβάλλεται οριακώς και αναστροφικώς στο απειροελάχιστο παρελθόν που συνιστά μία ακροτελεύτια ανάμνηση. Όθεν και η επιθανάτια ανάμνηση του ΄΄Ροδανθού΄΄ από τον πολυπράγμονα Κέιν, αρχή, τέλος και νοηματικό επίκεντρο της ιδιοφυούς σύλληψης του Όρσον Γουέλς. Η έννοια της νεωτερικής θνητότητας συνιστά ουσιωδώς μία μορφή εκκοσμικευμένης φαουστικής αθανασίας, καθώς είναι αδύνατο να σταθεί εντός κάποιας νησίδας χρόνου. Πρέπει να μετατρέψει αυτό που κείται ανάμεσα στο παρόν και στο μέλλον σε διάστημα, χώρο, προοπτική του απείρου, ατελεύτητη επιθυμία άνευ μοίρας . Αυτήν την περιπέτεια του απείρου ακολουθεί και η ευρύτατη χρήση του ΄΄βάθους πεδίου΄΄ στο έργο του Γουέλς και ιδιαίτατα στον ΄΄Πολίτη Κέιν΄΄. Η κίνηση του Κέιν προς το άπειρο, προς τον γυμνό ορίζοντα του μέλλοντος, αναδεικνύει προβάδην, στο βάθος του πεδίου, μία ελάχιστη ανθρώπινη μορφή που εξικνείται από το παρελθόν και ίσταται όπισθεν του πληθωρικού αναστήματος του πρωταγωνιστή. Το βλέμμα του θεατή από το μέγιστο μετατοπίζεται στο ελάχιστο. Αντιστοίχως το αρχικό μεγαλοπρεπές τράβελινγκ στο ΄΄Αγγιγμα του Κακού΄΄ και η περισκοπική, διοπτήριος ματιά του πανεπόπτη σκηνοθέτη συρρικνούται στην εφαπτόμενη της γης οπτική γωνία του ιλλιγγιώδους, διαγώνιου κοντρ πλονζέ του σαρκώδους Κουίνλαν ή ακόμη περισσότερο της υποβλεπτικής ατένισης του προκατακλυσμιαίου πατριάρχη Αρκάντιν. Ο άπειρος βλεψίας γίνεται αδοκήτως ελάχιστος. Στην γραμμή του ορίζοντος, στο τέλος του Πολίτη Κέιν, το άπειρο ενώνεται με το ελάχιστο και συνιστούν την απειροελάχιστη στιγμή του θανάτου συμπυκνωμένη εντός της συνείδησης σε μία και μοναδική ανάμνηση. Ανάμνηση του ελαχίστου που μετουσιώνεται σε άπειρο. Ο Γουέλς σταματά μελαγχολικά εκεί που αρχίζει ο Ταρκόφσκι. Ενώ στον ΄΄Πολίτη Κέιν΄΄ η απειροελάχιστη ανάμνηση φανερώνεται στο τέλος, στον Ταρκόφσκι είναι διαρκώς παρούσα και ζωντανή. Είτε πρόκειται για την θεοτοκική μορφή της μάνας στα ΄΄Παιδικά Χρόνια του Ιβάν΄΄ και στον ΄΄Καθρέφτη΄΄, είτε για την πατρώα γη και την εικόνα του σπιτιού του, στην ΄΄Νοσταλγία΄΄, το ΄΄Σολάρις΄΄ και αλλού, ο Ταρκόφσκι, ισοϋψής με τον πρωταγωνιστή του, δεν επιχειρεί να σβήσει την ανάμνηση, ούτε να υπερκεράσει το παρελθόν. Η πνευματική κίνηση του Ταρκόφσκι είναι μία αμφίδρομη κίνηση από το παρόν στο παρελθόν και από το παρελθόν στο παρόν. Το παρόν εδώ υπολαμβάνεται ως μία έλλειψη, η ανάμνηση προϋποθέτει την αναγνώριση της μορφής του ανθρώπου στην ελάχιστη ύλη που κείται στο παρελθόν: η γη, το σπίτι, η μάνα, ο πατέρας, ο σκύλος, τα παιδιά, το ον, η ζωή. Αλλά και το παρελθόν συνιστά αφ’ εαυτού μία αιθέρια απόσταση, ένα ανεπαίσθητο χάσμα, εκτεινόμενο στην αντίστροφη προοπτική του αγιασμού από την ανθρωπική αρχή της συνείδησης. Καταλαβαίνει κανείς με ενάργεια σε ποια παράδοση υπακούει η υπόσταση της ανάμνησης στον Ταρκόφσκι, όταν κοιτάξει με προσοχή την ΄΄Αγία Τριάδα΄΄ του μεγάλου Ρώσου αγιογράφου Αντρέι Ρουμπλιώφ, έργο που παρίσταται πολλάκις στις ταινίες του Ταρκόφσκι, ακόμη και στο επιστημονικής φαντασίας έργο ΄΄Σολάρις΄΄. Το βάθος πεδίου, η προοπτική στην ΄΄Αγία Τριάδα΄΄ εγγίζει το μέτρο του απειροελάχιστου , ώστε να αποφύγει την αυτονόμηση του χώρου από τον χρόνο και την φυγή προς το προοπτικό μέλλον, να διατηρήσει αλώβητη την αναγωγή του χρόνου στην σφαίρα του τετελεσμένου, της απαρέγκλιτης αποδοχής της αυτοθυσίας και του σταυρικού θανάτου του Υιού. Η αγγελική μεταρσίωση των μορφών του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, η χαρίεσσα κλίση τους και η ασύμμετρη αλλά καμπυλώδης, πλαστική εξισορρόπησή της από την ελαφρώς κύπτουσα, αλλά ευθείας και ανατατικής κατευθύνσεως μορφής του Πατρός, χαρίζουν στο έργο μία μοναδική αίσθηση πνευματικής ελευθερίας, υπέρτερης της οποιασδήποτε καλλιτεχνικής αρτιότητας. Αυτήν την πνευματική διαθήκη αναλαμβάνει ο Αντρέι Ταρκόφσκι στο έργο του ΄΄Αντρέι Ρουμπλιώφ΄΄. Το εγχείρημα του Μπορίς, του νεαρού Ρώσου, που στερεώνει την βαρύτατη και ογκώδη (στα μέτρα της ανθρώπινης πίστης και όχι της ανθρώπινης δύναμης) καμπάνα στα ουράνια, δεν συνιστά τον θρίαμβο της ελαφρότητας έναντι της βαρύτητας, αλλά την ανύψωση της αβάσταχτης βαρύτητας τού είναι στο φυσικό ανάστημα της Ευχαριστίας προς τον Δημιουργό για το απειροελάχιστο δώρο της ζωής . Με κατακτημένη αυτήν την χειρονομία όλες οι υπόλοιπες δημιουργίες του Ταρκόφσκι ωθούν την ανάμνηση προς το παρόν του προαναφερθέντος θαύματος. Τόσο η φαντασία όσο και η νοσταλγία στον Ταρκόφσκι έλκονται από την εκστατική αντίστροφη προοπτική της γης και του τόπου. Στον ΄΄Στάλκερ΄΄ η Ζώνη, η οποία στον εσώτερό της πυρήνα, στο ΄΄Δωμάτιο΄΄ πραγματώνει κάθε ανθρώπινη επιθυμία, είναι μία Ουτοπία όσο ο συγγραφέας και ο επιστήμονας, που καθοδηγεί ο Στάλκερ, δεν εντάσσουν το ΄΄επιθυμητικόν΄΄ στον τετελεσμένο μέλλοντα του παρόντος. Για αυτόν τον λόγο αδυνατούν να εισέλθουν στο ΄΄Δωμάτιο΄΄ ενώ έχουν διέλθει επιτυχώς την δοκιμασία της ΄΄Ζώνης΄΄. Για τον ίδιο λόγο ο Στάλκερ, ο οδηγός, αυτός ο φυλακισμένος, δεν επιθυμεί την είσοδο στο ΄΄Δωμάτιο΄΄, καθώς γνωρίζει ότι η αλήθεια της επιθυμίας κείται εκτός ΄΄Δωματίου΄΄. Ο Στάλκερ είναι καταδικασμένος να διανοίγει στον άνθρωπο την οδό προς την ΄΄Ζώνη΄΄ και το ΄΄Δωμάτιο΄΄, παρά την απειλή του νόμου και τις ικεσίες της γυναίκας του. Είναι καταδικασμένος να πιστεύει στην κατάφαση του ανθρώπου, του φιλόδοξου συγγραφέα, του μνησίκακου επιστήμονα στο θαύμα της ζωής. Εξόριστος καθ’οδόν, τανύεται από το παρελθόν στο παρόν και από το παρόν στο παρελθόν, ανάμεσα στην ΄΄Ζώνη΄΄ και τον τόπο του, το σπίτι του και την οικογένειά του, μέχρι την κατάφαση του ετέρου όντος στην αναστατική κοινωνία της ευλογημένης γης. Και αυτόν τον αναστάσιμο χρόνο αναλαμβάνει ο Ταρκόφσι στην σπουδαιότερη κατά την γνώμη μου ταινία μετά τον ΄΄Αντρέι Ρουμπλιώφ΄΄, το ΄΄Σολάρις΄΄. Ο ΄΄Σολάρις΄΄ είναι ένας πλανήτης-ωκεανός. Ένας σκεπτόμενος ωκεανός, ένα παράδοξο ον που επιχειρεί να δεξιωθεί και να επικοινωνήσει με την γήινη συνείδηση των επιστημόνων ενός διαστημικού σταθμού. Αυτή η σκεπτόμενη φύση υποδέχεται τα συνειδησιακά ενεργήματα και κυρίως τις αναμνήσεις του ανθρώπινου νου για να τις παρουσιάσει ενσαρκωμένες, ένυλες ενώπιον τους. Έτσι ο πρωταγωνιστής του έργου, ο Κρις συναντά την εδώ και δέκα χρόνια νεκρή γυναίκα του, αγγίζει τις πληγές της, την νοιώθει ως σάρκα από την σάρκα του. Παρά τις διαβεβαιώσεις των δύο άλλων επιστημόνων του σταθμού, του Σνάουτ και του Σαρτόριους ότι αυτός ο παράξενος επισκέπτης δεν είναι τίποτα άλλο από μία κατασκευή του ΄΄Ωκεανού΄΄, μία σύνθεση νετρονίων (σταθεροποιούμενη από μαγνητικό πεδίο εκτός ΄΄Σολάρις΄΄!) ο Κρις αδυνατεί να αναγνωρίσει σε αυτό το όραμα κάτι άλλο από την αναστάσιμη ενσάρκωση του αγαπημένου του προσώπου. Ο Σνάουτ και ο Σαρτόριους προτείνουν τον συντονισμό ενός εγκεφαλογραφήματος του Κρις με ακτίνες Χ, ώστε να απαλλαγούν από τις επώδυνες ενσαρκώσεις των αναμνήσεων. Αλλά και εδώ η ανάμνηση είναι αδύνατον να εκμηδενισθεί , το παρελθόν αναδύεται στην αλήθεια του παρόντος, ανθρωποποιείται, ενσαρκώνεται. Ο πρωταγωνιστής κινείται από την Γη στον Σολάρις, από τον γαιώδη παροντικό χρόνο ανελκύεται στον πλανητικό, διαποτισμένο από το παρελθόν της ανάμνησης, χρόνο του διαστήματος, για να στερεώσει εκεί μέσα, σε μία νησίδα μνήμης, την βαρύτητα του Απολύτου. Η τελευταία σκηνή τον δείχνει γονατιστό να αγκαλιάζει τον πατέρα του μπροστά από το σπίτι του στην Γη. Όσο το πλάνο ανοίγει, η σκηνή της ευχαριστίας του υιού προς τον πατέρα, το σπίτι, η γήινη φύση, μας εμφανίζεται με αριστοτεχνικό τρόπο σαν ένα νησάκι μέσα στον άπειρο ΄΄Ωκεανό΄΄ του ΄΄Σολάρις΄΄.